Долзарб мавзу (1141)
Подкатегории
Халқаро инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти Amnesty International Исроилнинг Ғазо секторида ХАМАСга қарши урушини геноцид жинояти деб баҳолади. Бу 14 ойлик можарода йирик инсон ҳуқуқлари ташкилоти томонидан берилган биринчи шундай хулосадир.
Ташкилот томонидан эълон қилинган 32 саҳифалик ҳисоботда 2023 йил октябридан 2024 йил июлигача бўлган Ғазо секторидаги воқеалар ҳақида гапирилиб, Исроил "яхшиликсиз, тўхтовсиз ва жазосизлик билан 2,3 миллион аҳолига ҳақиқий дўзах яратгани" қайд этилган. Шунингдек, 2023 йил 7 октябрда ХАМАС томонидан Исроилга қарши содир этилган "ваҳший жиноятлар" урушни бошлашга сабаб бўлган бўлса-да, улар Исроилнинг геноцид ҳаракатларини оқламаслиги таъкидланади.
Amnesty International томонидан ўтказилган тадқиқотлар Исроилнинг Ғазо секторидаги фаластинликларга нисбатан геноцид содир этганини ва давом этаётганини кўрсатишга етарли асослар борлигини таъкидламоқда.
Ҳисоботда: "Сен ўзингни одам эмасдай ҳис қиласан: Ғазодаги фаластинликларга нисбатан Исроил геноциди" деб номланган ҳисоботда, 2023 йил 7 октябрда ХАМАС томонидан Исроил жанубига амалга оширилган ҳужумлардан кейин бошланган ҳарбий операция доирасида Исроил Ғазодаги фаластинликларнинг ҳаётини ҳақиқий дозахга айлантиргани ҳақида гапирилган — бераҳм, тинимсиз ва жазосиз равишда.
Amnesty International ҳисоботида шундай дейилади:
"Исроил геноцид конвенциясида таъқиқланган ҳаракатларни амалга оширган, яъни Ғазода фаластинликларни йўқ қилиш нияти билан уларга оғир жисмоний ёки руҳий жароҳат етказган ва ҳаёт шароитларини уларни йўқ қилиш мақсадида қасддан яратган."
Amnesty International бош котиби Аньес Калламар шундай деди:
"Исроил бир неча ойдан бери Ғазодаги фаластинликларга инсон ҳуқуқлари ва қадр-қимматидан маҳрум этилган инсонлар сифатида муомала қилиб, уларни жисмоний йўқ қилиш ниятини очиқдан-очиқ намойиш этмоқда."
"Биз ҳисоботимиздаги хулосалар халқаро ҳамжамият учун ҳаракат қилишга чақириқ бўлиши керак деб ўйлаймиз — бу геноцид. Уни зудлик билан тўхтатиш зарур."
Amnesty International Исроилнинг Ғазодаги урушига геноцид жинояти деб баҳо берди
Халқаро инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти Amnesty International Исроилнинг Ғазо секторида ХАМАСга қарши урушини геноцид жинояти деб баҳолади. Бу 14 ойлик можарода йирик инсон ҳуқуқлари ташкилоти томонидан берилган биринчи шундай хулосадир.
Amnesty International бош котиби Аньес Калламар шундай деди:
"Исроилга ҳозирда қурол етказиб берувчи давлатлар геноцидни олдини олиш мажбуриятларини бузишини ва геноцидга шерик бўлиш хавфи борлигини билишлари керак. Исроилга таъсир кўрсата оладиган барча давлатлар, айниқса, асосий қурол етказиб берувчилар — АҚШ ва Германия, шунингдек, Европа Иттифоқи аъзолари, Буюк Британия ва бошқалар зудлик билан фаластинликларга қарши қонли жиноятларни тўхтатиш чораларини кўришлари зарур."
Сўнгги икки ой ичида Ғазо секторининг шимолидаги инқироз кучайди. Блокадада бўлган одамлар очлик, кўчирилиш ва йўқ қилиниш хавфи остида бўлиб, бомба ёғдиришлар ва зарур гуманитар ёрдамга кириш имкониятларининг чекланиши билан юзма-юз қолди.
"Биз олиб борган тадқиқотларимизда Исроил бир неча ой давомида фаластинликларга қайтарилмас зарар етказаётганини тўлиқ англаган ҳолда геноцид ҳаракатларини амалга оширишни давом эттирганини аниқладик", — дейди Аньес Калламар.
Исроил ўз ҳаракатларини ХАМАСни йўқ қилиш мақсади билан оқлашини таъкидлаб келмоқда, аммо геноцид нияти ҳарбий мақсадлар билан боғлиқ бўлиши мумкин ва бу Исроилнинг ягона мақсади бўлмаслиги мумкин.
Amnesty International Исроилнинг Ғазодаги ҳаракатларини диққат билан ва ҳар томонлама ўрганиб чиқди. Уларнинг такрорланиши ва синхронлиги ҳамда уларнинг умумий ва ўзаро боғлиқ оқибатлари ўрганилди. Шунингдек, юқори мартабали мансабдор шахсларнинг баёнотлари таҳлил қилинди ва бу ҳаракатлар кўпинча олдиндан маълум қилинган ёки уларга юқори лавозимли мансабдор шахслар томонидан чақирувлар бўлгани аниқланди.
"Мавжуд шароитларни — мулкдан маҳрум қилиш, апартеид ва ноқонуний ҳарбий оккупацияни инобатга олган ҳолда биз ягона оқилона хулосага кела оламиз: Исроилнинг мақсади Ғазодаги фаластинликларни жисмонан йўқ қилишдир." — дейди Аньес Калламар.
ХАМАС ва бошқа қуролли гуруҳлар томонидан 2023 йил 7 октябрда содир этилган жиноятлар Исроилнинг Ғазодаги фаластинликларга қарши геноцидини ҳеч қандай ҳолда оқламайди, — деб қўшимча қилди у.
Amnesty International ташкилоти томонидан тайёрланган ҳисоботда Исроилнинг Ғазо секторидаги тўққиз ойлик — 2023 йил 7 октябрдан 2024 йил июли бошигача содир этган қонунбузарликлари батафсил кўриб чиқилган.
Бемисл миқёс
2023 йил 7 октябрда ХАМАС томонидан қонли ҳужумлардан сўнг Исроилнинг ҳаракатлари Ғазо аҳолисини ҳалокат остонасига келтириб қўйди. 2024 йил 7 октябргача давом этган кескин ҳарбий ҳужумлар натижасида 42 000 дан ортиқ фаластинлик, шу жумладан 13 300 дан ортиқ бола ҳалок бўлди ва яна 97 000 дан зиёд одам яраланди, уларнинг кўпчилиги тўғридан-тўғри ёки қасддан қилинаётган ҳужумлар натижасида жабр кўрган, баъзилари эса бутун оилалари йўқ қилинган.
Бу ҳарбий амалиёт мисли кўрилмаган вайронагарчиликларга олиб келди, ва экспертлар фикрига кўра, XXI асрнинг ҳеч бир можаросида бундай тезлик ва кўламдаги вайронагарчилик кузатилмаган. Бутун шаҳарлар, муҳим инфратузилма, қишлоқ хўжалиги ерлари, маданий ва диний объектлар йўқ қилинди. Бунинг натижасида Ғазонинг катта қисми яшаш учун яроқсиз бўлиб қолди.
Муҳаммад, 2024 йил март ойида оиласи билан Ғазодан Рафаҳга қочиб кетган ва 2024 йил май ойида яна кўчирилган, қийин шароитларда яшаш учун курашлари ҳақида гапирди:
"Бу ер, Дейр-эль-Балада, гўё апокалипсис... Болаларингизни ҳашаротлардан, иссиқдан ҳимоя қилишингиз керак, бу ерда тоза сув йўқ, ҳожатхоналар йўқ, ва шу билан бирга бомба ёғдиришлар тўхтамайди. Бу ерда ўзингизни одам эмас, гўё кимсасиз ҳис қиласиз."
Исроил ўз ҳаракатлари билан Ғазода яшаш учун тоқатсиз шароитлар яратди — озиқ-овқат етишмовчилиги, очлик ва касалликлар комбинацияси фаластинликларни секин ва режалаштирилган ўлимга маҳкум қилди. Исроил, шунингдек, Ғазодан келган юзлаб фаластинликларни ҳибсга олиб, уларни изоляцияда сақлади ва қийноқларга, шунингдек бошқа шафқатсиз муносабатларга дучор қилди.
Amnesty International томонидан ўрганилган айрим ҳаракатлар халқаро гуманитар ҳуқуқни ёки инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро ҳуқуқни жиддий бузишларини кўрсатади. Лекин Исроилнинг бутун ҳарбий кампаниясини, унинг сиёсати ва ҳаракатларининг умумий оқибатларини ҳисобга олсак, ягона оқилона хулоса геноцидни амалга ошириш ниятидир.
Йўқ қилиш нияти
Исроилнинг Ғазодаги фаластинликларни жисмонан йўқ қилиш нияти бор-йўқлигини аниқлаш учун Amnesty International Исроилнинг Ғазодаги умумий ҳаракатларини таҳлил қилди, дегуманизация қилувчи ва геноцидга чақирувчи изҳорларни, шунингдек, Исроилнинг апартеид тизимини, Ғазони блокадасини ва фаластин ҳудудини 57 йил давомида ноқонуний оккупациясини ҳисобга олди.
Amnesty International Исроилнинг Ғазода ХАМАС ва бошқа қуролли гуруҳларга қонуний равишда ҳужум қилгани ва ғайриқонуний ҳаракатлар оқибатида гуманитар ёрдамга кириш имконияти мавжуд эмаслиги ҳақидаги даъволарини таҳлил қилди ва бу даъволарга ишониш мумкин эмас, деган хулосага келди.
ХАМАСнинг аҳоли гавжум жойларидаги мавжудлиги Исроилни фуқароларни ҳимоя қилиш учун барча эҳтиёт чораларини кўриш мажбуриятидан озод қилмайди. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, Исроил халқаро ҳуқуқ талабларини бир неча бор бузиб, ХАМАС ҳаракатлари билан тушунтириб бўлмайдиган кўплаб жиноятларни содир этган.
Amnesty International Исроилнинг инсонпарварлик ёрдами етказилишини кескин ва қасддан чеклашини гуманитар ёрдамни ўғирлаш билан изоҳлайдиган ҳеч қандай далил топмади.
Amnesty International томонидан қайд этилган кўплаб қонунбузарликлардан олдин мансабдор шахсларнинг ушбу ҳаракатларни амалга оширишга чақирувлари кузатилган.
Аммо Исроил фаластинликларни йўқ қилишни ХАМАСни йўқ қилиш усули ёки бу вазифани амалга оширишда қабул қилинадиган бир ён натижа сифатида кўради-ми, ёки йўқми, фаластинликларга нисбатан бундай аҳамиятсиз ва диққатга лойиқ эмас деб қарашнинг ўзиёқ геноцид ниятини кўрсатади.
Amnesty International қайд этган кўпгина қонунбузарликлардан олдин мансабдор шахсларнинг ушбу ҳаракатларни амалга оширишга чақирувлари кузатилган. Ташкилот 2023 йил 7 октябрдан 2024 йил 30 июнгача бўлган даврда Исроил ҳукумат ва ҳарбий мансабдор шахслари ва бошқа шахслар томонидан қилинган 102 та баёнотни таҳлил қилди, улар фаластинликларни дегуманизация қилиш, геноцидга чақириш ёки уни ёки бошқа жиноятларни оқлашга қаратилган эди.
Amnesty International жумладан 22 та юқори лавозимдаги шахсларнинг баёнотларини қайд этди, улар ҳужум операцияларини амалга ошириш учун масъул бўлиб, улар очиқдан-очиқ геноцид ҳаракатларига чақирган ёки уларни оқлаган, бу эса геноцид ниятининг тўғридан-тўғри далилидир.
Бу баёнотлар кўпинча такрорланган, жумладан, Исроил аскарлари томонидан ҳам, ва буни Amnesty International тасдиқлаган аудиовизуал материаллар кўрсатади, уларда аскарлар Ғазони "йўқ қилиб ташлаш" ёки уни яшаш учун яроқсиз қилишга чақиргани ва фаластинликларнинг уйлари, масжидлари, мактаблари ва университетларини йўқ қилишни нишонлаётганини кўриш мумкин.
Ўлдиришлар ва жиддий жисмоний ёки психологик жароҳатлар етказиш
Amnesty International Фаластинликларга нисбатан ўлдиришлар ва жиддий жисмоний ва психологик жароҳатлар етказиш каби геноцид ҳаракатларини қайд этди, ва буни ташкилот 2023 йил 7 октябрдан 2024 йил 20 апрелгача бўлган даврда амалга оширилган 15 та ҳаво ҳужуми бўйича ўтказилган текширувлар натижаларини ўрганиб чиқиш орқали аниқлади, бу ҳужумлар натижасида 334 нафар тинч аҳоли, шу жумладан 141 бола ҳалок бўлган, юзлаб одамлар яраланган. Amnesty International ушбу ҳужумлардан бирортасининг ҳарбий мақсади борлигига далил топмади.
Яшаш учун жимоний йўқ қилишга қаратилган шароитларни яратиш
Ҳисоботда Исроил Ғазодаги фаластинликлар учун махсус яшаш шароитларини қасддан яратгани, бу шартлар вақт ўтиши билан уларнинг йўқ қилинишига олиб келиши қайд этилган. Бундай шароитлар бир вақтнинг ўзида учта турли усуллар ёрдамида яратилган, ва улар бир неча бор ўзаро боғлиқ бўлиб, ҳалокатли таъсирларни кучайтирган: яшаш учун зарур бўлган инфратузилма ва бошқа объектларни вайрон қилиш ва йўқ қилиш, Ғазо аҳолисининг деярли ҳаммасини мажбурий кўчириш мақсадида оммавий ва чалғитувчи "эвакуация" буйруқларини бир неча бор қўллаш; шунингдек, зарур хизматларни, инсонпарварлик ёрдамни ва бошқа ҳаётий муҳим юкларни Ғазо секторига етказишни рад этиш ва тўсқинлик қилиш.
2023 йил 7 октябрдан сўнг Исроил Ғазонинг барча электр энергия, сув ва ёқилғидан маҳрум этиб, тўлиқ блокада ўрнатди. Ҳисоботда қайд этилган тўққиз ой давомида Исроил ноқонуний блокадани қўллаб-қувватлаб, энергия манбаларига киришни қаттиқ назорат қилиб, Ғазога тўлиқ инсонпарварлик ёрдамини етказилишини таъминламади ва муҳим товарлар ва инсонпарварлик ёрдамни импорт қилиш ва етказишга тўсқинлик қилди, айниқса Ғазо водийсидан шимолига қараган ҳудудларда, ва шу тариқа аллақачон мавжуд бўлган инсонпарварлик кризисини янада кучайтирди.
Бу ҳолатда, уйларнинг, касалхоналарнинг, сув таъминоти ва санитария объектларининг, қишлоқ хўжалиги ерларининг катта кўламдаги вайронагарчилиги ва Ғазо аҳолисининг мажбурий кўчирилиши оқибатида катастрофик очлик ва касалликлар тез тарқалди. Айниқса кичик болалар, ҳомиладор ва эмизикли аёллар қаттиқ азоб чекди, ва бу уларнинг соғлигига узоқ муддатли оқибатлар келтириши мумкин.
Исроилда Ғазодаги инсонпарварлик вазиятини яхшилаш учун бир неча марта имконият бўлган, аммо у бир йилдан зиёд вақт мобайнида очиқ-ойдин қабул қилиши мумкин бўлган чораларни кўришдан бир неча бор бош тортди, масалан, Ғазога етарлича ўтиш пунктларини очиш ёки кириш ва инсонпарварлик ёрдамини етказишга қатъий чекловларни олиб ташлаш. Бу пайтда вазият эса доимий равишда ёмонлашган.
Исроилда Ғазодаги инсонпарварлик вазиятини яхшилаш учун бир неча марта имконият бўлган, аммо у бир йилдан зиёд вақт мобайнида очиқ-ойдин қабул қилиши мумкин бўлган чораларни кўришдан бир неча бор бош тортди.
Кўп марта "эвакуация" буйруқларини қўллаш орқали Исроил 1,9 миллион фаластинликни – Ғазо аҳолисининг 90 фоизини – инсонга ярашмайдиган яшаш шароитлари бўлган янада кичик ва хавфли бўлмаган ерларга кўчирди. Уларнинг айримлари 10 мартагача кўчиришга дучор бўлган.
Бу кўп марта амалга оширилган мажбурий кўчиришлар натижасида кўплаб одамлар ишсиз қолди ва чуқур шикастланди, айниқса, Ғазо аҳолисининг тахминан 70 фоизи 1948 йилда Исроил томонидан амалга оширилган "Накба" вақтида ўз шаҳар ва қишлоқларидан этник тозалашга дучор бўлган қочоқлар ёки қочоқлар авлодлари ҳисобланади.
Тезлик билан инсонлар учун яшашга яроқсиз бўлиб бораётган шароитларга қарамай, Исроил ҳокимиятлари кўчирилган тинч аҳолини ҳимоя қилиш ва уларнинг асосий эҳтиёжларини таъминлашга қаратилган чораларни кўришдан бош тортдилар, бу эса ушбу ҳаракатларнинг қасддан қилинганидан далолат беради.
Улар кўчирилган шахсларга Ғазо шимолидаги уйларига қайтишга ёки вақтинчалик равишда босиб олинган Фаластин ҳудудининг бошқа қисмларига ёки Исроилга кўчиб ўтишга рухсат беришдан бош тортдилар, кўплаб фаластинликларни 1948 йилда кўчирилган ҳудудларга халқаро ҳуқуққа мувофиқ қайтиш ҳуқуқидан маҳрум этишни давом эттирдилар. Улар буни, Ғазода фаластинликларда қочиш учун жой йўқлигини билиб, қилдилар.
Геноцид учун жавобгарликка тортиш
"Халқаро ҳамжамиятнинг бир йилдан зиёд вақт мобайнида Исроилнинг Ғазодаги қабиҳликларини тўхтатишга мажбур қила олмагани, аввал оловни тўхтатиш чақириқларини чўзиб юбориб, кейин эса қурол етказиб беришни давом эттириши, бизнинг умумий виждонимизда доғ бўлиб қолди ва қолаверади", – деди Аньес Калламар.
"Ҳукуматлар геноцидни тўхтатишга қодир эмасликларини даъво қилишни тўхтатишлари керак, бу геноцид Исроилнинг халқаро ҳуқуқни ўнлаб йиллар давомида жазосиз бузгани туфайли юз бермоқда. Давлатлар Исроилнинг баъзи иттифоқчилари учун геноцид фактини тан олиш қанчалик ёқимсиз бўлмасин, халқаро миқёсда қатъий ва тизимли чоралар кўришлари керак", – деб таъкидлади у.
Ҳукуматлар геноцидни тўхтатишга қодир эмасликларини даъво қилишни тўхтатишлари керак, бу геноцид Исроилнинг халқаро ҳуқуқни ўнлаб йиллар давомида жазосиз бузгани туфайли юз бермоқда. Аньес Калламар, Amnesty International бош котиби
"Халқаро жиноий суд (МУС) томонидан бош вазир Биньямин Нетаньяху ва собиқ мудофаа вазири Йоав Галаннинг ҳарбий жиноятлар ва инсониятга қарши жиноятлар учун қўлга олиш буйруқлари ўтган ойда чиқарилгани жабр кўрганлар учун узоқ кутилган адолатга умид бағишлайди. Давлатлар суд қарорларига ва халқаро ҳуқуқнинг умумий принципларига ҳурматини кўрсатиб, МУС томонидан қидирувда бўлганларни қўлга олиб топшириши керак", – деди у.
"Биз МУС прокуратурасини геноцидни уни текширув олиб бораётган жиноятлар рўйхатига киритиш масаласини тезда кўриб чиқишга чақирмоқдамиз, ва барча давлатлар айбдорларни жавобгарликка тортиш учун барча қонуний воситаларни қўллашлари керак. Ҳеч ким геноцид қилиб жазодан қочиб кетмаслиги керак", – дея якунлади Аньес Калламар.
Amnesty International шунингдек, барча фуқаролик асирларини шартсиз озод қилишга ва 7 октябрда содир этилган жиноятлар учун масъул бўлган ХАМАС ва бошқа фаластинлик қуролли гуруҳларни жавобгарликка тортишга чақирди.
Ташкилот, шунингдек, БМТ Хавфсизлик Кенгашини халқаро ҳуқуққа зид жиноятлар учун энг кўп масъул бўлган Исроил ва ХАМАС расмийларига нисбатан мақсадли санкциялар киритишга чақирмоқда.
Абу Муслим тайёрлади
Халқаро инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти Amnesty International Исроилнинг Ғазо секторида ХАМАСга қарши урушини геноцид жинояти деб баҳолади. Бу 14 ойлик можарода йирик инсон ҳуқуқлари ташкилоти томонидан берилган биринчи шундай хулосадир.
Россия ҳарбий кемалари Суриянинг Тартус шаҳрида жойлашган денгиз базасини тўлиқ тарк этди. Planet Labs компаниясининг сунъий йўлдош орқали олинган суратларига кўра, икки кун аввал бу ерда ҳали ҳам россиялик ҳарбий кемалар турган эди, деб ёзади BBC.
Агар Асад расмий сўров йўлласа, Эрон Сурияга қўшин киритиш имкониятини кўриб чиқмоқда, деб маълум қилди Теҳрон.
Жанубий Кореянинг энг йирик мухолифат партияси — Демократик «Тобуро» партияси президент Юн Сок Ёл ва мудофаа вазири Ким Ён Хённи ҳарбий ҳолат ҳақидаги қарор ва унга боғлиқ ҳаракатлари учун давлатга хиёнатда айблашни режалаштирмоқда, деб хабар беради «Рёнхап» агентлиги.
Грузияда: якшанба куни кечқурун намойишчилар жуда кўп бўлди, полиция сув пуркагичлар билан уларни парламентга яқинлаштирмади.
АҚШ ядровий зарба оқибатида Москванинг қандай аҳволга тушишини моделлаштирган ҳолда, инфратузилма ва аҳолига етказиладиган зарарни ҳисоблаб чиқди.
Мухолиф гуруҳлар, жумладан, «Ҳайят Тахрир аш-Шам» (ҲТШ), Суриянинг Ҳама вилоятида Асад қўшинларини мағлубиятга учратди. Бу ҳолат президент Башар Асад режими ва унинг иттифоқчиси Владимир Путин қўлловидаги кучлар учун жиддий аҳволни янада ёмонлаштирди.
Мадҳалийчилик – бу исломда пайдо бўлган янги оқим бўлиб, у ўз фаолиятини асосан бир нечта йўналишлар билан чеклайди:
Кўпчилик Башар Асадни алавий сифатида танитади. Алавийлар Сурияда ҳукмрон бўлган кичик бир жамоа сифатида машҳурдир. Лекин уларнинг келиб чиқиши ва Суриядаги ҳукмронликлари тарихи кўпчиликка маълум эмас. Бу ҳолат Суриядаги узоқ давом этган фуқаролик урушининг асосий сабабларидан бири ҳисобланади.
Суриядаги мухолиф кучлар Ҳалаб яқинидаги кадрларни тарқатиб, шаҳар атрофида жойлашган стратегик аҳамиятга эга M5 автомагистралини ўз назоратига олганликларини эълон қилишди. Кафр-Халаб шаҳарчаси, Ҳалабнинг ғарбида, тўлиқ мужоҳидлар қўлига ўтди.
Маълумотларга кўра, Башар Асад қўшинлари, «Ҳизбуллоҳ» жангарилари ва россиялик ёлланма жангчилар, жумладан «Вагнер» хусусий ҳарбий компанияси аъзолари, мужоҳидлар босими остида ўз позицияларидан қочишга мажбур бўлган.
Бошқа гуруҳларнинг ҳаракатлари
Сунний жангариларнинг узоқ ҳудудлардан Ҳалабга йўналган кўп километрли колонналари шаҳарни Асад қўшинларидан озод қилиш мақсадида ҳаракатланмоқда. Бундай ҳужумларда «Ҳайят Таҳрир аш-Шам» ва Туркия қўллаб-қувватлайдиган бошқа гуруҳлар фаол иштирок этмоқда. Жангларда танклар ва бронетехника, шунингдек, қуролланган дронлар қўлланилмоқда.
Мужоҳидларнинг ҳужуми натижасида M5 магистралининг стратегик қисмлари эгалланди. Бу йўл Сириянинг шимоли билан жанубини боғлайди ва мамлакат транспорт тизимида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Йўқотиш ҳукумат қўшинларининг логистика имкониятларига жиддий зарба берди.
Сурия армиясининг жавоби
Сурия армияси Россия ҳаво-ҳужум кучлари ёрдамида жавоб чораларини кўрмоқда. Авиация мужоҳидлар позицияларига ҳужум қилиб, ҳукумат қўшинларига қўшимча резервларни етказиб бермоқда. Аммо M5 йўлини қайтариш мураккаб вазифа бўлиб, жангчилар томонидан кучли қаршилик кўрсатилмоқда.
Ҳудуддаги вазият
Мустақил манбалар маълумотларига кўра, ҳужумлар пайтида ўнлаб россиялик ёлланма жангчилар қириб ташланди, Россия қуроллари ва транспорт воситалари эса қўлга (ғанимат) олинган.
Мужоҳидлар шаҳардаги Башар Асаднинг портретлари ва Россия рамзларини йўқ қилишди. Улар Асад режимига ёрдам бергани учун асосий душманлари сифатида Россия ва Эронни кўришларини билдиришмоқда.
Геосиёсий аҳамият
2020 йилда Асад қўшинлари Россия ва Эрон ёрдамида M5 магистралини тўлиқ назоратга олган эди, бу урушдаги энг катта ғалабалардан бири бўлди. Магистраль нафақат шаҳарларни боғлайди, балки Сирияда ҳокимият устуворлигини белгилашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Аммо ҳозирги вазият Асад режими учун жиддий қийинчиликларни юзага келтирмоқда.
Қўшни мамлакатларнинг иштироки
Туркия қўллаб-қувватлаган мухолиф коалиция Ҳалаб атрофига кириб борган. Урушдаги бу кескинлик минтақадаги вазиятни янада мураккаблаштириши мумкин. Асад ҳозирда Москвада Россиянинг қўллаб-қувватлашини сўраб музокаралар ўтказмоқда, бироқ бу вақтда Суриядаги вазият тезда кескинлашаётгани кузатилмоқда.
2012 йилдан буён Башар Асад Сурияда назоратни йўқота бошлади, чунки унинг режимига қарши курашаётган мухолиф гуруҳлар ҳокимиятни қўлга киритиш учун кучли ҳаракат қилиб келмоқда.
M5 магистралининг аҳамияти
Суриялик экспертларнинг таъкидлашича, M5 магистрали Яқин Шарқдаги энг стратегик нуқталардан бири ҳисобланади. Туркия томонидан қўллаб-қувватланувчи “Эркин Сурия армияси” учун ушбу магистраль Асад армиясини маълум ҳудудларда чеклаш учун муҳимдир. Шу сабабли, бу йўлни йўқотиш мужоҳидлар учун жиддий “ҳалокатли зарба” бўлган эди.
M5 магистрали мамлакатнинг жанубидаги Иордания чегарасидан бошланиб, шимолдаги Туркия чегарасидаги Ҳалабгача чўзилади. Узунлиги тахминан 450 километр бўлган бу йўл Дамашқ, Ҳомс, Ҳама ва Ҳалаб каби энг йирик шаҳарларни боғлайди. Бу йўл мамлакат иқтисодиётининг “артерияси” сифатида баҳоланади. Урушдан олдин бу магистраль орқали кунига тахминан 25 миллион долларлик савдо амалга оширилган.
Асаднинг магистраль учун кураши
Aсад M5 магистралини қайта назоратга олишни доимо устувор вазифа сифатида кўрган. Бу мақсадга эришиш секин ва қийин жараён бўлган. 2014 йилда Россия Сурия урушига қўшилгандан сўнг, Асад қўшинлари магистраль учун қадамма-қадам ҳаракат қилишни бошлади. Магистраль атрофидаги шаҳарлар ва қишлоқларга қилинган ҳужумлар кўплаб аҳолини ўз уйларини тарк этишга мажбур қилди.
2016 йилда Россия ёрдамида Ҳалаб Асад режими назоратига қайтгач, фуқаролик урушидаги вазият Дамашқ фойдасига ўзгаришни бошлади. 2018 йил сентябрь ойида Россия ва Туркия ўртасидаги келишув магистраллар M5 ва M4 йўлларини ҳаракат учун очишни назарда тутган эди. Аммо бу келишув тўлиқ амалга ошмади, чунки мужоҳидлар ўз позицияларини ташлаб кетмади ва патруллар ташкил этилмади.
2020 йилдаги келишув ва натижалар
2020 йил март ойида Путин ва Эрдўған ўртасидаги музокаралар натижасида M4 магистрали бўйича жангларни тўхтатиш тўғрисида келишув имзоланди. Аммо M5 магистрали келишув доирасига киритилмади, чунки у тўлиқ Асад қўшинлари назоратига ўтган эди. Туркия бу вазият билан келишишга мажбур бўлди.
2020 йил келишуви шартлари бажарилмагани, хусусан, M4 магистралининг назоратдан чиқмагани, Россия ва Туркия ўртасида қарама-қаршиликларни кучайтирди. 2023 йил июлида Россия ва Туркия ҳарбийлари ўртасида M4 йўлини очиш ва қўшма патрулларни қайта тиклаш бўйича янги келишувга эришилди.
Жанглардаги кескин ўзгаришлар
Бироқ, Асад режимига қарши гуруҳларнинг янги ҳужумлари, жумладан Туркия қўллаб-қувватлайдиган гуруҳлар ҳаракатлари вазиятни янада кескинлаштирди. Улар Ҳалаб томон тезкор ҳужумларни амалга ошириб, M5 магистралини қайта назоратга олди. Бу ўзгаришлар Сурия шимолидаги вазиятни мутлақ ўзгартириб юбормоқда. Россиянинг Украинадаги ресурсларга йўналтирилган диққати Асадга кўмак кўрсатиш имкониятларини чеклаб қўйди.
Ҳамкор кучларнинг қийинчиликлари
Асаднинг энг катта иттифоқчиларидан бири бўлган Эрон қўллаб-қувватлаган шиъа гуруҳлари оғир вазиятга тушиб қолган. Исроил “Ҳизбуллоҳ” гуруҳларига кучли зарбалар бериб, уларнинг инфраструктурасини сезиларли равишда йўқ қилди. Шу билан бирга, АҚШ авиацияси ҳам Эрон томонидан қўллаб-қувватланадиган гуруҳлар базаларига зарбалар берган.
Мулоҳазалар
Суриядаги вазият Асад режими учун жиддий синовлар яратмоқда. M5 магистралининг янада кўпроқ қисмларини йўқотиш урушда Дамашқ позицияларини янада заифлаштириши мумкин. Бироқ, ушбу стратегик йўл учун кураш ҳали узоқ вақт давом этиши аниқ.
Сурия Мужоҳидлар: "Буни эндиликда қабул қилиб бўлмайди!"
Туркия ҳукуматининг матбуот котиби Зеки Актюркнинг маълум қилишича, Анқара Суриядаги вазиятни диққат билан кузатмоқда. Туркия махсус хизматлари манбаларига кўра, Асад режими қўшинларининг Идлибга ҳаво ва ер ҳужумлари, шунингдек, Россиянинг авиация зарбалари янги Мужоҳидлар операцияларига сабаб бўлди.
Россия ва режим кучларининг ҳаракатлари
Россия ва ҳукумат кучлари ҳаво ҳужумларини Мужоҳидлар операцияларининг олдини олиш мақсадида амалга оширилганини даъво қилмоқда. Бироқ тинч аҳоли орасидаги қурбонлар сони, хусусан Идлибдаги қонли ҳужумлар, бу даъволарни рад этувчи асосий факт ҳисобланади. Туркиялик манбаларга кўра, Анқара бир неча бор Мужоҳидлар контрҳужумларини тўхтатишга ҳаракат қилган, аммо Асад режими ва унинг иттифоқчиларининг ҳаракатлари Сурияликларнинг сабрини тўкиб юборди.
Мужоҳидларнинг янги операциялари
Идлибдаги бир неча мухолиф гуруҳлар Асад режими қўшинлари ва милиция отрядларини фронт чизиғидан сиқиб чиқаришни мақсад қилган операция ўтказиш ниятида эканлигини билдиришди. Ушбу операциянинг асосий мақсади — тинч аҳолига қилинган ҳужумларни тўхтатиш ва режим кучларини минтақадан чиқаришдир.
Туркия бир неча марта бу ҳаракатларга тўсқинлик қилишга уринган, минтақадаги кескинликни янада кучайтирмаслик учун, айниқса Исроил агрессияси фонида. Шунга қарамай, мужоҳид кучларининг ҳужуми ҳукумат кучларининг чекинишига сабаб бўлди ва операция миқёси кенгайди.
Зона деэскалацияси чегараларини тиклаш
Ҳалаб йўналишида бошланган Мужоҳидлар операцияси, асосан, 2019 йилда Туркия, Эрон ва Россия ўртасида келишилган Зона деэскалацияси чегараларини тиклашга қаратилган. Ушбу операциянинг шарқий қисмида ҳаракатлар давом этмоқда.
2019-2020 йилларда келишилган Зона деэскалацияси чегаралари Асад режими ва унинг иттифоқчилари томонидан амалга оширилган операциялар натижасида Мужоҳидлар зарарига ўзгартирилган. Шу пайтда Туркиянинг тўғридан-тўғри аралашуви Асад қўшинларининг Идлибни тўлиқ эгаллашга бўлган ҳаракатларини тўхтатди.
Хулоса
Туркия халқаро миқёсда, жумладан Остона музокараларида Асад режими ҳужумларини тўхтатиш бўйича ўз интилишларини билдирган бўлса-да, халқаро платформалар ҳозиргача амалий чоралар кўрмаган. Суриядаги вазият кескинликка олиб келиб, минтақавий геосиёсий тенгликни янада заифлаштириши мумкин.
Абу Муслим
Суриянинг шимолида “Ҳайъат Таҳрир аш-Шом” ва бошқа жангари гуруҳлар Ҳалаб шаҳри йўналишида тезкор ҳужумларни давом эттирмоқда. Сўнгги маълумотларга кўра, жангчилар Асад қўшинлари назоратида бўлган 32 та аҳоли пункти ва стратегик баландликларни эгаллашган. Жанглар Ҳалабдан 2–3 километр узоқликда кетмоқда. Бу 2022 йилдан бери Суриядаги энг йирик ҳужумлардан бири бўлиб, Башар Асад ва унинг иттифоқчилари бундай зарбага тайёр эмаслиги маълум бўлди.
Исроил ва "Ҳизбуллоҳ" ўт очишни тўхтатиш бўйича келишиб олишди — Нетаняҳу учта сабабни баён қилди