Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

[1]. Аср билан қасамёд этурманки,
[2]. (ҳар бир) инсон зиёнда (бахтсизликда)дир!
Аллоҳ таолонинг    [вал ъаср] деган сўзи қасам
ўрнида келган. Қасам - бу ҳаётда юзага чиққан махфий ҳақиқатни таъкидлаш ёки пайдо бўлган бирон-бир шубҳани ёхуд илгари сурилган бирор даъвони кетказиш учун жорий қилинган. Охират масаласида ҳам худди шундай.
Сўнгра бундан кейинги қоида шуки, бутун бошли Қуръонда унинг учун қасам ичилган нарсалардан бирортаси мавжуд бўлса, (унинг қандайдир сабаби бор). Агар киши (қа-сам ичилган нарсани) мулоҳаза қиладиган ва чуқур ўрганадиган бўлса, мабодо қасам бўлмаганида уни тақозо қиладиган ўша сабабни унда, албатта, топган бўлар эди.
Сўнгра уламолар [вал ъаср] ояти хусусида турли хил қарашларни илгари суришган. Жумладан, улардан айримлари: «У аср ва замондир», деган бўлса, яна айримлари: «У кундузнинг охиридир»,(Шунга ўхшаш гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Мунзир ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 667-бет.) - деганлар. Демак, у кеча ва кундузнинг икки тарафини ўз ичига қамраб оладиган вақт бўлиб, кундузнинг охири ҳамда кечанинг бошланишидир. Бинобарин, Аллоҳ таоло у билан кеча ва кундузни ирода қилган кўринади».
Абу Муоз: «Араблар кеча ва кундузни назарда тутиб: [лаа укаллимукал асрони],(Яъни кеча-ю кундуз сен билан гаплашмайман.) - деб айтадилар»,(Фарро шундай деган: «Аср - бу замондир. Аллоҳ таоло у билан қасам ичган». Ибн Аббос: «Аср кундузнинг қуёш ботишга яқин қисмидир», деган. Қатода: «У кундузнинг ичидаги вақтлардан биридир. Асрон - бу кеча ва кундуз дегани», деб айтган. «Лисонул араб», «калима ўзаги.) - деган.
Кеча ва кундузнинг ўтиши остида асрлар ва замонларнинг ўтиши ётибди. Чунки бу иккаласи асрлар ва замонлар давомида келиб-кетиб туради ҳамда уларнинг ичида бўлади. Демак, Аллоҳ таолонинг кеча ва кундузни зикр қилиши ҳамма нарсани зикр қилиш ўрнида бўлади. Ҳар қандай нарса билан ичилган қасам уни вужудга келтирувчи Зот билан қасам ичиш ҳисобланади. Чунки ана ўшалардан ҳар бирига диққат назари билан қарасангиз, улар сизни ўзларини Яратувчи ва йўқдан бор қилувчи Зотга бошлаб боради.
«(Ҳар бир) инсон зиёнда (бахтсизликда)дир!». Албатта, дунё ва унинг ичидаги нарсалар худди инсонлар учун яратиб, пайдо килиб кўйилган дўкон сингаридир. Қуръони Каримдаги бир қатор оятларда зикр қилинганидек, у ерда савдо-сотиқ ишлари олиб борилади. Аллоҳ таоло шундай деган: «Аллоҳ мўминлардан жонлари ва молларини жаннат эвазига «сотиб олди»,(Тавба сураси, 111-оят.) яна: «Сизларни аламли азобдан қутқарадиган бир «тижорат»га далолат қилайми?».(Саф сураси, 10-оят.)
[иннал инсаана лафий хуср]Тавба сураси, 5-оят. Мазкур оятда Аллоҳ таоло мушриклар ҳакида: «Агаг тавба қилиб, намозни баркамол адо этсалар ва закот берсалар, уларни кўйиб юборингиз!» - дер экан, имон келтиришни зикр қилмаган. Балки «тавба кили' намозни баркамол адо этсалар ва закот берсалар...», деган. Бундан келиб чикади-ки, ушбу оят «ширкдан тавба қилиб, намоз ва закотни фарз деб эътиқод килса-лар», деган маънони ифодалайди. Ана шунда хаворижлар ва мўътазилийларни -г имон масаласидаги қарашларини инкор этган бўламиз. яъни албатта, инсон ўз тижорати ва олди-сотдисида зиёндадир.
[3]. Фақат имон келтирган ва солиҳ амалларни қилган, бир-бирларига ҳақиқатпарвар бўлишни тавсия этган ва бир-бирларига сабрли бўлишни тавсия этган зотларгина бундан мустаснодирлар.
Кимдир шундай эътироз билдириши мумкин: «Аллоҳ таоло зиён кўрганларни фойда кўрганлардан истисно қилиш ўрнига қандай қилиб фойда кўрганларни зиён кўрганлардан истисно қилди?! Ахир: «Албатта, инсон фойда ичидадир. Фақат кофир бўлган кимсалар бундан мустаснодир», дейиши ҳам мумкин эди-ку?! Бу гуруҳни анави гуруҳдан истисно қилиш унисидан истисно қилишдан кўра ақлга мувофиқроқ эмасми?!».
Унга шундай жавоб берамиз: «Бу оят Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам пайғамбар қилиб юборилган дастлабки вақтларда нозил бўлган. Уша вақтда одамларнинг барчаси кофир ва зиён кўрувчилар бўлишган. Шунинг учун ҳам мазкур оятда зикр қилинганидек истисно қилинган. Чунки гарчи озчиликнинг ичидан кўпчиликни истисно қилиш жоиз бўлса-да, озчиликни кўпчилик ичидан истисно қилиш тилшунос олимлар наздида маъқулланган ишдир. Қуръон фасоҳат бобида каломнинг энг юқори ўринларида туради».
Сўнгра [иннал инсаана] оятидаги «инсон» исми жинс (турдош от)дир. Бу билан гўёки одамларнинг барчаси назарда тутилгандек. Ахир Аллоҳ таолонинг: «Фақат имон келтирган зотларгина бундан мустаснодир», - деган сўзига қарамайсизми?! Бирликдан кўплик истисно қилинмайди. Шунга кўра, гўёки Аллоҳ таоло: «Албатта, одамлар ўз ҳолатлари ва танловларида зиёндадирлар. Фақат ўша ҳолатда тижорати оятда зикр қилингани каби бўлган зотлар бундан мустаснодир», демоқда.
[ва ъамилус солиҳаати] оятини «Куфр ва Ислом замонида маълум ва машҳур бўлган гўзал ахлоқ ва бошқалардан иборат солиҳамаллар(ниқилганлар)» деб таъвил қилиш мумкин. Аллоҳ таолонинг «Одамларга чикррилган (маълум бўлган) умматнинг энг яхшиси бўлдингиз, (эй мусулмонлар!) зеро, сиз амри маъруф, наҳйи мункар крласиз ва Аллоҳга имон келтирасиз»,(Оли Имрон сураси, 110-оят.) деганини кўрмайсизми?! Аллоҳ таоло (бу билан): «Яхшилик - бу инсоннинг табиати ва ақлида яхшилик ҳисобланган нарсадир. Ёмонлик - ақл уни инкор этадиган, табиат ундан жирканадиган нарсадир», демоқда.
Агар ундан мурод куфр бўлса, демак, У Зот гўёки: «Албатта. кофирлар ҳалокат ва зиёндадирлар. Фақатгина Аллоҳ таолога ва Унинг расулларига имон келтирган ҳамда солиҳ амал қилганлар бундан мустаснодир», деган.
Сўнгра бу сурада имон келтирган ва солиҳ амалларни қилган зотлар зикр қилинмокда. Шунингдек, Тийн сурасида ҳам солих амаллар зикр қилинган.(Муаллиф раҳимаҳуллоҳ «Илло, имон келтирган ва яхши амалларни қилганларга битмас-туганмас ажр (мукофот) бордир» оятига ишора қилмокда. (Тийн сураси, 6-оят).) Кабад(Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ бу сурани ундаги 4-оятга ишора қилган «Кабад сураси» деб номлаган. Аллоҳ таоло: «Сўнгра у (мазкур инсон) имон келтирган ва бир-бирларини сабр қилишга тавсия этган, бир-бирларини (бандаларга I марҳаматли бўлишга ундаган зотлардан бўлди», деган. (Балад сураси, 17-ояпи.) сурасида эса солиҳ амаллар зикр қилинмаган. Аллоҳ таоло гўёки ундан олдин солиҳ амалларни зикр қилган бўлгани учун ўша сурада (Тийн сурасида) уларни зикр қилган. Ахир, сиз Аллоҳ таолонинг «ёки очарчилик кунида (муҳтожга) таом беришдир»,(Ўша сура, 14-оят.) деган сўзи ва бошқаларини кўрмайсизми?
[ва таваасов бил ҳаққи ва таваасов бис собри]. Ҳақ, аслида, уни амалга оширувчи кишига мақтов олиб келадиган ҳамма нарсадир. Сабр эса, уни қилган киши қораланадиган ҳар бир нарсадан тийилишдир. Бинобарин, бир-бирларини ҳаққа чақириш дегани гўё (киши) унинг учун олқиш оладиган ҳар қандай ишга чақириш демакдир. Бир-бирларига сабрли бўлишни тавсия этиш эса (киши) унинг учун қораланадиган ҳар қандай ишдан (тийилишда сабрли бўлишни) тавсия қилишдир.
Сўнгра «Аср билан қасамёд этурманки, (ҳар бир) инсон зиёнда (бахтсизликда)дир! Фақат имон келтирган ... зотларгина бундан мустаснодирлар» оятларининг зоҳирида шундай маъно борки, (Аллоҳ таоло) санаб ўтган ана шу нарсаларнинг ҳаммасини ўзида мужассам қилмаган ҳар бир инсон «зиёнда (бахтсизликда)дир!». Шунинг учун ҳам бу оятнинг зоҳири хаворижлар ва мўътазилийлар учун ҳужжат бўлади. Аммо бундан чиқишнинг йўли шуки, яна ҳам Аллоҳ билувчирокдир, бу оятда санаб ўтилган ана шу амалларнинг барчасини ўзида жамлаган кишиларга Аллоҳ таоло жаннатни ваъда қилган. Бошқа бир оятда имонни ўзини алоҳида келтирган ва унинг учун жаннатни ваъда қилган. Шундай бўлгач, ўша оятда имоннинг ўзи учун жаннатни ваъда қилиши икки сабабнинг биридан холи эмас: Аллоҳ таоло имоннинг ўзини зикр қилган ва бу билан қолганларини зикр қилишдан кифояланишни ирода қилган. Ана шунда унинг бир қисмини зикр қилиш билан унинг ҳаммасини зикр қилган бўлиб чиқади.
Ёки имоннинг ўзи учун бандага жаннатни вожиб қилаётган бўлиши. Бундаги ҳолат унинг далилига боғлиқ бўлади. Чунки Аллоҳ таоло жаннатни вожиб қилиб, юқорида санаб ўтилганларда нуқсонга йўл қўйган кишининг имонини инкор этмаган. Демак, ундаги ҳолат ўзининг далилига боғлиқ. Агар шундай бўлса, фақат имон келтирган кишига жаннат вожиб бўлади ёки дўзах вожиб бўлади, деб қатъий айтилмайди. Бу борадаги йўл умид қилиш бўлади, чунки агар у зикр қилинмаган бўлганида у туфайли умидсизлик вужудга келган бўлар эди.
Аслида, бу дунёдаги барча ибодатлар фақат умид ва хавф устига барпо қилинган. Шунинг учун ҳам иш биз баён қилиб ўтгандек бўлган. Ёхуд биз шундай айтишимиз мумкин: «Аллоҳ таоло барча ёмонликларни қилган кишиларга дўзахни вожиб қилган. (Бошқа ёмонликларни қилмасдан) фақат куфр келтирган киши шу иши сабабли дўзахга ҳақли бўлмаслигига унда ҳеч бир далил келмаган. Худди шунга ўхшаб, Аллоҳ таоло мана шу (оятда зикр қилинган барча) эзгу амалларни ўзида мужассам қилган кишиларга жаннатни вожиб қилганидек, фақат имон келтиришнинг ўзи билан кифояланган киши ўзининг шу иши билан жаннатга ҳақли бўлмаслигига ҳам ҳеч қандай далил мавжуд эмас».
Бироқ мазкур амаллар ичидан фақат биттасини қилган ҳар бир кишини истисно қилиш жоиздир. Ана шунда улар ичидан ҳар бир тоифа истисно қилинган бўлиб чиқади. Аллоҳ таоло гўёки: «Фақат имон келтирган зотларгина», «Фақат солиҳ амалларни қилган зотларгина», «Фақат бир-бирларига ҳақиқатпарвар бўлишни тавсия этган зотларгина», деган бўлади. Агар (мазкур оятнинг таъвили) ана шундай бўлса, бу оят улар (хаворижлар ва мўътазилийлар) учун ҳужжат бўлмай қолади. Агар мазкур имон билан солиҳ амалларнинг ҳаммасини бирга қўшиб таъвил килиш ирода қилинадиган бўлса, (уларнинг фойдаларига) ҳужжат бўлади. Демак, бу ерда қарама-қаршилик ва эҳтимоллик мавжуд экан (аниқ бир ҳукм қилмасдан) сукут сақлаш лозим.
Истиснодан мурод эътиқод бўлиши ҳам мумкин. Яъни «Албатта, ҳар бир инсон зиёндадир. Фақат имон келтирган ва мана шу солиҳ амалларга эътиқод қилган зотларгина бундан мустаснодир», деган маънода. Бунга мисол ушбу оятдир: «Агар тавба қилиб, намозни баркамол адо этсалар ва закот берсалау уларни қўйиб юборингиз! Албатта, Аллоу кечиримли ва раҳмли Зотдир».(Тавба сураси, 5-оят. Мазкур оятда Аллоҳ таоло мушриклар ҳакида: «Агар тавба қилиб, намозни баркамол адо этсалар ва закот берсалар, уларни кўйиб юборингиз!» - дер экан, имон келтиришни зикр қилмаган. Балки «тавба килиш намозни баркамол адо этсалар ва закот берсалар...», деган. Бундан келиб чикадики, ушбу оят «ширкдан тавба қилиб, намоз ва закотни фарз деб эътиқод килсалар», деган маънони ифодалайди. Ана шунда хаворижлар ва мўътазилийларни имон масаласидаги қарашларини инкор этган бўламиз.) Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. (У) зарба берувчидир.
[2]. Зарба берувчи недур?!
[3]. (Эй Муҳаммад!) зарба берувчи нима эканини Сизга не ҳам англатур?! (У қиёмат кунидир.)
[ал-қориъа] ояти ҳақида (Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ) шундай деган: «Арабларда [ал-қориъа] калимаси «ниҳоятда оғир фалокат» маъносини билдиради. Бу калима мазкур ўринда қиёмат кунидаги қаттиқ қўрқинчнинг сифати бўлиб, Аллоҳ таоло бу билан ўзининг бандаларига эслатма бермокда ҳамда ўша куни содир бўладиган ҳолатлар ва ишларнинг қўрқинчларидан уларни ҳайратга солмоқда. Аллоҳ таоло ўзининг Китобида ўша кунни унда содир бўладиган турли ҳолатларнинг баъзилари билан номлаган. Масалан, [ал-ҳааққо],(Ҳаққо сураси.) [ал-воқеа] (Воқиъа сураси.) ва шу кабилар
сингари. Худди шунга ўхшаб [ал-қориъа] ояти ҳам ўша
куннинг ҳолати ва шиддати билан уларга эслатмадир. Токи ўз ишларининг оқибатини тафаккур қилсинлар, охиратда уларни кутиб турган азоб ҳақида ақл юритсинлар ва пировардида Аллоҳ таоло қайтарган ишлардан ўзларини тийсинлар.
Сўнгра Аллоҳ таоло Одам болаларининг ичида бир нафсни яратиб қўйдики, унинг воситасида дунё лаззатлари ва шаҳватларига ноил бўладилар. Уларда бир ақлни яратиб қўйдики, унинг ёрдамида ишларнинг охирлари ва оқибатларини ёдда тутадилар. Бу нарса улардаги сергакликни оширади ва қалб кўзини каттароқ очиб қўяди. Сўнгра ақл баъзан нафсни ўзи томонга чорлайди. Бориб-бориб у ақл чорлаган нарса - оқибатда умидвор қилинган нарсанинг мукофотига мойил бўлиб қолади. Баъзан нафс ақлни ўзига чорлайди. Ана шунда у дунё шаҳватларидан иборат бўлган лаззатли нарсаларга интиладиган ва майл қўядиган бўлиб қолади. [иннан нафса лааммаротун
бис суъи илла ма роҳийма Роббий](«Нафсимни оқламайман. Зеро, нафс ёмонликка ундовчидир. Фақат Раббим раҳм қилганлар бундан мустаснодир. Албатта, Раббим кечиримли ва раҳмли Зотдир». (Юсуф сураси, 53-оят).) ояти ҳам ана шундай таъвил қилинади. Яъни У зот бандасига раҳм қилиб, уни ёмонликни танлашдан ҳимоя қиладиган бўлса, ёки У ўз бандасига раҳм қилса, ҳатто унинг интилишини ишларнинг оқибатидан келиб чиқадиган жазо ёки мукофотга қаратиб қўйса, (бундан мустаснодир). Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло ўз бандаларига ўша кунда уларни қарши оладиган даҳшатларни эслатмоқда. Токи улар ўша куннинг ташвишини қилиб ақлларини ишга солсинлар ва у ҳакда эслатма олиб, Аллоҳ қайтарган ишлардан ўзларини тийсинлар. Ёки Аллоҳ уларга ўша кунда ваъда қилган мукофотни ёдга олсинлар ва бу билан хайрли ишларга яна ҳам иштиёқманд бўлсинлар.
[4]. У куни одамлар тўзитиб юборилган кўршапалаклар каби бўлурлар.
Муфассирлар бу оятнинг таъвили юзасидан бир неча хил фикрларни илгари сурганлар. Бироқ натижа ўлароқ уларнинг барчаси битта маънога бориб тақалади.
Жумладан, улардан баъзилари: «(Бу оят) учишни истаган пайтда тарқалиб кетадиган чигирткалар каби (бўлурлар)», деган маънони англатади», - деганлар.
Яна баъзилари: «Бир-бири билан аралаш-қуралаш бўлиб кетадиган чигирткалар каби (бўлурлар), деган маънодадир»,(Бу гапни Ибн Зайд розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир ривоят қилган.) деганлар.
Муфассирлар орасида (бу оятнинг таъвилида) шундай деганлар бор: «Оловга интилиб, куйиб кетадиган, тўзғиган парвона-лар каби (бўлурлар)».(Бу гапни Қатода розияллоҳу анҳудан Абд ибн Ҳумайд, Ибн Жарир ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 655-бет.)
Бу таъвилларнинг барчаси ўша куннинг даҳшатидан ҳайрат ва изтиробга тушиш маъносини ифодалайди. Бунинг асли қуйидаги оятдир: «...ҳамда одамларни «маст» ҳолда кўрасиз, ҳолбуки, улар маст эмаслар, лекин Аллоҳнинг азоби цаттиҳдир».(«Уни кўрадиган кунингизда ҳар бир эмизикли она эмизиб тургани (боласи) ни унутар ва ҳар бир ҳомиладор ўз ҳомиласини ташлар ҳамда одамларни «маст» ҳолда кўрасиз, ҳолбуки, улар маст эмаслар, лекин Аллоҳнинг азоби қаттикдир». (Ҳаж сураси, 2-оят).)
Шундай қилиб, Аллоҳ таоло гўё шундай демокда: «Улар ўша куннинг даҳшати ва қийинчилигидан худди қаёққа учишни, қаерда ўрнашишни ва қаерга қўнишни билмай турган қуш сингари ҳайратга тушиб қолурлар».
[5]. Тоғлар эса титилган юнг каби (ҳавода учиб юрадиган) бўлур.
Баъзи муфассирлар (оятдаги) [кал ъиҳнил манфуш] иборасига): «Бўялган юнг каби» деган маънони берганлар. Яна баъзилар эса: «Юнгдан бўлган титилган нарса каби», деганлар.
Агар биринчи таъвилга асосланиладиган бўлса, оятнинг маъноси - яна Аллоҳ билувчироқ - қуйидагича бўлади: «Уша куни тоғлар у куннинг оғирлиги сабабидан ранг-баранг юнг сингари турли рангларга киради». Ахир сиз Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятига қарамайсизмики, У шундай деган: «Сиз тогларни кўриб (мангу) қотиб турувчи, деб ўйларсиз»,(«Сиз тоғларни кўриб (мангу) қотиб турувчи, деб ўйларсиз. Ҳолбуки, улар ҳам худди булутлар (сузиб) юргандек (ҳавода сузиб) юрарлар» (Намл сураси, 88-оят).) яна: «(Эй Муҳаммад!) Улар Сиздан тоглар (ҳиёматда нима бўлиши) ҳақида сўрасалар, бас, айтинг: «Парвардигорим уларни (чанг-тўзон каби) сочиб юборур».(Тоҳо сураси, 105-оят.)
Шундай экан, ана шу маънога кўра бу (оятдаги тоғлар) ҳам худди ўшандай бўлади.
Агар кейинги таъвилга асосланиладиган бўлса, у ҳолда оятнинг маъноси қуйидагича бўлади: «Қанчалик қаттиқ ва салобатли бўлишига қарамай, тоғлар ўша куннинг даҳшатидан титилган юнг каби ғовак ва кучсиз бўлиб қолади». Чунки мана шу (зикр қилинган ҳолат) тоғларнинг энг кучсиз ҳолатидир.
Қатода: «Аллоҳ таоло одамларни чўпони йўқ қўйларга ўхшатган, У қўйлардан киноя қилиб юнгни зикр қилган», деган.
[6]. Бас, энди (ўша куни) кимнинг тарозида тортилган нарсалари (савобли амаллари) оғир келса,
[7]. ана ўша қони-қарли маишатда (жаннатда) бўлур.
[8]. Аммо кимнинг тарозида тортилган нарсалари (савобли амаллари) енгил келса,
Уламолар тарозунинг таъвилида бир неча жиҳатдан ихтилофга боришган. Бироқ уларнинг ичидан бизнинг фикримизга энг яқини иккита жиҳатдир.
Биринчи жиҳат: [сақулат маваазийнуҳу] оятидан мурод барча мўминлар,    [ва амма ман хоффат маваазийнуҳ] дан мурод эса барча кофирлардир. Бунга сабаб шуки, мўмин банда Аллоҳ таолонинг ҳаққини улуғ билар ва Унинг ҳадларини бажо қилар экан, унинг учун ўша куни Аллоҳ таолонинг ҳузурида аҳамият ҳам, қадр-қиммат ва эътибор ҳам бўлади. Кофир банда ўша ишларни тарк қилар экан, унинг аҳамияти ҳам, қадр-қимматию эътибори ҳам енгиллашиб кетади. Бу гап - яна ҳам Аллоҳ билувчироқ - обрў ва мартаба маъносида ишлатилади.
[лифулаанин ъинда фулаанин вазнун ва қийматун],(Ҳадлар: Аллоҳ таоло буйруқ ва қайтариқлар билан ўрнатган чегаралар. «Ал-қомус», 574-бет.) [Лайса ли фулаанин ъиндаҳу заликал вазну],(Яъни «Фалончанинг фалончи наздида ўша аҳамияти йўқдир».) дейилади. Бу ерда ҳам худди шундай келган.
Иккинчи жиҳат: Аллоҳ таоло ўша Одам болаларининг амалларини ёзиб борадиган фаришталарни бохабар қилмаган қалбдаги яширин нарсаларнинг тарозуда тортилишидир. Маълумки, бу иш фақатгина мўминлардан содир бўлади, кофирлардан эмас. Биз тарози масаласини юқорида(Раҳмон сураси, 7-ояти назарда тутилмоқда.) сўзлаб ўтган ва баён қилиб берганмиз. Шунинг учун бу ўринда гапни қисқа қиламиз. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
оятидаги [родия] калимасига муфассирлардан баъзилари [мардийя] деб маъно берганлар. Яъни жаннат аҳли ўша ҳаётдан рози бўладилар. Шунинг учун ҳам у рози бўлинган ҳаётдир. Яна баъзилар: «Рози бўлувчи», деган маънони берганлар ва бунга «отилувчи» маъносини ифодалайдиган    [мааин даафиқ] отилиб чиқувчи бир «сув»дан яралган». (Ториц сураси, 6-оят)..) оятини мисол қилиб келтирганлар.
«Аллоҳ таоло розиликни ҳаётга нисбат бериб зикр қилди, чунки у сабабли (жаннат аҳли) рози бўладилар», деган муфассирлар ҳам бор.
[9]. унинг жойи (дўзахдаги) «жарлик»дир.
[10]. Унинг нима эканини Сизга не ҳам англатур?!
[фа уммуҳу ҳаавияҳ] оятига (изоҳ беришда) муфассирлардан баъзилари шундай деганлар: «Кофир кимса дўзахнинг бағридан «бошпана» топгани учун ҳам Аллоҳ таоло уни «кофирнинг онаси» деб атади».(Бу гапни Ибн Зайд розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир ривоят қилган.)
Яна айрим муфассирлар: «(Мазкур оятда зикр қилинган) [ал умм] калимасидан мурод, бошнинг тепа қисмидир. (Шунга кўра мазкур) оят: «У жаҳаннамга бошининг тепа қисми билан тўнтарилган ҳолда улоқтирилади», деган маънони ифодалайди»,(Бу гапни Икрима ҳамда Абу Холид Волибий розияллоҳу анҳумодан Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 655-бет.) - деганлар.
(Оятда келган)[ҳаавияҳ] калимаси «уни олиб пастга шўнғийди», - деган маънодадир. Яъни унинг учун барқарорлик ҳам, жим туриш ҳам бўлмайди(Яъни дўзах уни олиб ўзининг энг пастки ерига томон шўнғишда бардавом бўлади).
[11]. (У) (дўзахдаги) ловуллаб ёнувчи оловдир.
Яъни у дўзах аҳлини қизитиб, куйдирадиган оловдир.
Баъзи бир муфассирлар: [наарун ҳаамияҳ] ояти «ҳарорати кучли (ўт) деган маънодадир», деганлар. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

[1]. (Эй инсонлар!) Сизларни (мол-дунё) кўпайтириш (Аллоҳга ибодат қилишдан) машғул қилди.
[2]. Ҳатто мақ-бараларингиз (кўплиги билан фахрланиш)гача бордингиз.
Яъни (мол-дунё) кўпайтириш билан бир-бирингизга мақтаниш сизларни машғул қилиб қўйди.
Аллоҳ таоло (мазкур оятда ўзаро мақтаниш бандаларни) нимадан машғул қилиб қўйгани ҳақида сўз юритмади. Бинобарин, оятнинг маъноси қуйидагича бўлиши эҳтимолдан йироқ эмас: [алҳаакуму], яъни «сизларни машғул қилиб қўйди» [ат-такаасуру], яъни «(мол-дунё) кўпайтириш Аллох таолонинг тавҳидидан ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган ҳужжатлар ҳақида фикр юритишдан ёхуд қайта тирилишни ёдга олишдан».
Сўнгра Аллоҳ таолонинг [Алҳаакумут такаасуру ҳаттаа зуртумул мақобиро] деган сўзи икки хил талқинни қабул қилади. Биринчиси, ушбу оят билан хитоб килишдан кўзланган мақсад, уларнинг ота-боболари, яъни аввалроқ уларнинг қабиҳ қилмишлари ҳамда аҳмоқлик билан машғул бўлишларининг хабари бериб кетилган олдин ўтган ўтмишдошлари бўлиши мумкин. Шунга кўра бу оят «Албатта, бизлар ота-боболаримизни (маълум) бир дин узра топдик ва албатта, бизлар уларнинг изларидан эргашувчидирмиз»(Зухруф сураси, 23-оят.) ва бошқа бир қатор оятларнинг давоми бўлади. Аллоҳ таоло гўёки уларни ўз ота-боболари сабабли таъна қилиб, уларга эргашишдан қайтармокда. Чунки улар (яъни ота-боболари) то ўлгунларига қадар ҳикмат доирасидан ташкарида бўлган амалларга кўл урган эдилар. Ҳикмат доирасидан ташкарида бўлишни икки хил изоҳлаш мумкин:
Биринчиси, ўзига неъмат берилган, аммо унинг шукрини адо этмаслик билан уни инкор қилган ҳар бир инсон азоб-уқубатга ҳақли бўлади. Аллоҳ таоло шундай демоқда: «Ҳолбуки, ота-боболарингиз Аллоҳ берган неъматларга ношукрлик ва нонкўрлик қилган бўлсалар-да, сизлар қандай қилиб уларга эргашасиз?!»
Иккинчиси, бу оятда қайта тирилиш борлигига аломат ва далолат бор. Яъни уларнинг ота-боболари азоб-уқубатга дучор этадиган ишларни қилганлари ҳамда бу дунёда уларга ўша ишларнинг жазоси етмасдан туриб ўлиб кетганлари шу нарсага далолат қиладики, улар ўзлари қилган ишлари туфайли азоб ва иқобга тутиладиган бошка бир дунё бор.
Агар (мазкур оятлар билан қилинган) хитоб фақат уларнинг ўзларига йўналтирилган бўлса, демак, унда мол-дунё кўпайтириш билан бир-бирларига мақтанишлари, ҳатто Унинг Расули алайҳиссалом олиб келган ҳужжатларни инкор қилишларида уларнинг аҳмоқ эканликларининг хабари берилган.
Ёки мазкур оятда бошқа бир жиҳатдан уларнинг аҳмоқликлари ҳақида хабар берилаётган бўлиши мумкин. У ҳам бўлса, ўлиб кетган (ота-бобо)лар билан қандай қилиб мақтаниш мумкинлигидир. Ваҳоланки, ўлганлар билан мақтаниш тўғри иш эмас.
Ёки унда учинчи талқин ҳам бор бўлиши мумкин. Яъни улар ўзларига алоқадор бўлмаган нарсалар билан мақтанмоқдалар. Чунки улар мол-давлат ва болачақалар билан мақтанган эдилар. Булар (мол-давлат ва фарзандлар) эса Аллоҳ таолонинг лутфи ҳамда гўзал эҳсонларидандир. Демак, мана шу нарсаларнинг барчасида улар ўзларидаги аҳмоқлик ва эсипастлик билан тилга олинаётган бўлади.
Мана шу сабабларни тилга олиш билан таъна қилиш - яна ҳам Аллоҳ билувчироқ - улардаги куфрдан бошқа хислатлар учун бўлмоқда. Чунки мазкур сабаблар (мол-давлат ва фарзандлар кўплиги билан мақтаниш) билан айрим ҳолларда мўминлар ҳам имтиҳон қилиб туриладиган ишлар сирасидандир. Бинобарин, мўминларга эслатма ва ўгит бўлсин учун Аллоҳ таоло ана шу ишлар билан уларни таъна қилмоқда. Агар бу ерда фақат кофирлар зикр қилинаёган бўлганида мўминлар мана шу амалларнинг ҳеч биридан узоқлашмаган бўлар эдилар.(Яъни Аллоҳ таолонинг мазкур хитоби кофирларга қаратилган, шундай экан, бу ишлар бизга ман қилинмаган, деган хулосага келиб, улардан ўзларини сакламаган бўлар эдилар. Яна ҳам Аллоҳ билувчирокдир. Тарж.)
Ривоят қилинишича, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам [алҳаакумут такаасуру] оятини ўқиб шундай деганлар: «Одам фарзанди «Молим! Молим!» - дейди. Ваҳоланки, мол-давлатингдан сен еб битирганингдан бошҳаси сеники эмас...»,(Қатода розияллоҳу анҳу бизга Мутаррифдан, у эса ўз отасидан ҳадис ривоят қилиб шундай деди: «Мен Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келдим. У зот [алҳаакумут такаасуру] оятини ўқиб турган эдилар. «Одам фарзанди «Молим! Молим!» - дейди. Эй Одам фарзанди! Сенинг еб битирганинг ёки кийиб эскиртирганинг ёхуд садақа қилиб сарфлаганингдан бошқа мол-давлатинг борми?!» дедилар». Муслим. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ», Зухд ва рақоиқ китоби, 3-бет. Термизий. «Сунан», Зухд китоби, 31-бет, Қуръон тафсири китоби, 102-бет.)
Демак, мазкур ҳадис шуни кўрсатадики, (Такосур сурасининг бу оятлари оркали келган) тахдид умумий бўлиб, мусулмонларга (ҳам) насиҳат бўлсин учун кофирлар унда очиқ-ойдин тилга олинмаган. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[ҳаттаа зуртумул мақобиро] ояти, эҳтимол, ҳақиқатан ҳам ўликларни зиёрат қилиш маъносидадир. Чунки Аллоҳ таоло уларга, агар охир-оқибатлари мана шундай бўлар экан, (яъни ўлим билан тугар экан, мол-давлатни) кўпайтириш уларга наф бермайдиган ишлардан бири эканини эслатиб қўймокда.
Эҳтимол, бу оят «Ўлгандан сўнг қабрларга қайтгунингизгача. Бас, ана шу пайтда Аллоҳ таолонинг ҳаққини эсга олурсиз. аммо у сизларга наф бермас», деган маънони англатиши ҳам мумкин. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[3]. Йўк! Яқинда (бунинг оқибатини) билурсиз.
[4]. Яна бир бор йўқ! Якинда билурсиз!
Баъзи муфассирлар: «(Бу оятда келган) [калла] лафзи инкор қилиш ва тўхтатиш1 маъносидадир», - деганлар.
Баъзилари эса:    [калла] лафзи «ҳақиқатан» деган маънони билдиради», - деганлар.
Бинобарин, агар у биринчи талқинда келганидек бўлса, Ал-лоҳ таоло гўё: «Иш сизлар ҳисоблаган, ўйлаган ва ўзларингизча белгилагандек эмас. Сизлар буни бошингизга азоб тушган пайтда биласизлар», - дегандек бўлади. [калла] лафзи эса оятнинг боши бўлиб келган бўлади.
Агар у «ҳакиқатан», деган маънода бўлса, демак, Аллоҳ таоло гўё: «Ҳакиқатан, иш ўз-ўзингизча ҳисоб-китоб қилгандек эмаслигини яқинда билиб оласизлар», дегандек бўлади. Бу маъноларнинг барчаси биз юқорида баён қилиб ўтган талқинларга бориб тақалади. Яъни «Сизлар эртага ҳақиқатан шуни аник билиб оласизларки, сизларни Аллоҳ таолонинг тавҳидидан ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган ҳужжатлар ҳақида фикр юритишдан ёхуд қайта тирилишга имон келтириш-дан тўсган ва чалғитган нарса ботил ва беҳуда нарсадир. Сизлар Аллоҳга ва Унинг Расулига имон келтиришингиз, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган ҳужжатларга диққат назари билан қарашингиз ва қайта тирилишга имон келтиришингиз лозим эди».
Бу ердаги [калла] лафзини) такрорлашнинг фойдаси [ал-вайлу ал-вайлу],(Яъни ҳолига вой!) [бах бах](Яъни зўр! Офарин! (Бирор нарса маъқул келганда, ёққанда, мақташ учун айтиладиган сўз). «Ал-қомус», 134-бет.) ва ҳоказолар каби тахдид ёки умидсизлик ёхуд умидворлик пайтида айтиладиган сўзларни такрорлашдаги жорий одатга мувофикдир.
Муфассирлар орасида ҳар битта [калла] лафзини алоҳида таъвил қилганлари бор, яъни [каллаа савфа таъламун] ояти «Ўлиш вақтида азобни кўрган пайтингиз иш сизлар ўйлагандек эмаслигини билиб оласизлар. Қайта тирилиш куни эса унинг аниқ ҳақиқат эканини билиб оласизлар», деган маънони ифодалайди.
[5]. Йўқ! Агар (дунёпарастлик оқибатини) аниқ илм билан билганингизда эди (уни дўст тутмас эдингиз).
Аллоҳ таоло бу оят билан - яна ҳам Аллоҳ билувчирокдир - инсонлар бу дунёда гумон қилиб, ўйлаб юрган нарсаларини ботилга чиқаришни мақсад қилмокда. Ахир сиз кофирларнинг «Биз циёматп нима эканини билмаймиз, фацат гумон қиламиз, холос»,(«Қачонки, (сизларга:) «Дарҳақиқат, Аллоҳнинг ваъдаси ростдир, қиёмат шубҳасиз (келувчи)дир», - дейилса, сизлар: «Биз қиёмат нима эканини билмаймиз, фақат гумон қиламиз, холос. Биз (қиёмат бўлишига) аниқ ишонувчи эмасмиз», - дедингиз». (Жосия сураси, 32-оят).) деган сўзларига қарамайсизми? Бас, уларга азоб тушгач, бу нарса улар учун ҳақиқатга айланади ва улар буни аниқ илм билан билиб оладилар.
Баъзи муфассирлар (бу икки оятни): «Иўқ! Сизга ўлим етган вақтда билиб оласиз! Яна бир бор йўқ! Қабрда билиб оласизлар!» - деб таъвил қилганлар.
Шунингдек, Алий розияллоҳу анҳудан унинг: «Мана шу сура нозил бўлгунига қадар биз қабр азоби хусусида шак-шубҳада эдик»,(Уни Ибн Жарир, Термизий, Ҳунайш ибн Асрам («Ал-истиқомат»да), Ибн Мунзир, Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд. 659-бет. Шунингдек, қаранг: Ибн Жарир Табарий. «Жомиъул баён ан таъвили ойил Қуръон», 30-жилд, 363-бет. Қуртубий. «Ал-жомиъу ли аҳкомил Қуръаан». 20-жилд, 172-бет.) - дегани ривоят қилинган.
Шу ўринда яна бир талқин ҳам бор. У ҳам бўлса шуки, улар ўзларича билимдон, ўзларича ҳақ йўлда бўлишган. Бироқ Аллоҳ таоло уларнинг бу илмлари гумон бўлган эканини уларга баён қилган. Ахир сиз Аллоҳ таолонинг қуйидаги сўзларига боқмайсизми: «...аммо ўзларини ишни чиройли қилаётган ҳисоблайдилар».(«(Эй Муҳаммад!) Айтинг: «Сизларга қилмишларидан энг кўп зиён кўрувчиларнинг хабарини берайликми?! Улар қилган саъй (ҳаракат)лари дунё ҳаётидаёк йўқ бўлиб кетгану, аммо ўзларини ишни чиройли қилаётган ҳисоблайдилар» (Каҳф сураси, 103-104-оятлар).) Бас, ана ўша вақтда аниқ нарса (азоб) уларга нозил бўлгач, улар билган нарса аниқ илм эмас, балки шак-шубҳа ва гумон бўлган экани уларга аён бўлади.
[6]. Қасамки, албатта, сизлар дўзахни кўрасиз!
Ушбу оятни икки хил талқин қилиш мумкин:
Биринчиси, «Сизлар дўзахни ўлим вақтида кўрасизлар».
Иккинчиси, «Сизлар бу дунёда дўзахни Аллоҳнинг оятлари ва ҳужжатлари хусусида фикр юритиш ҳамда уларга диққат на-зари билан қараш оркали кўрасизлар».
[7]. Яна бир бор қасамки, сизлар уни айни ишонч билан кўрасиз!
Унинг (мазкур оятда зикр қилинган    [айнал яқийн]
иборасининг) икки хил маъноси бор:
Биринчиси, ўз кўзи билан кўриш, бевосита шоҳиди бўлиш.
Иккинчиси, улар (дўзахни) ишонч кўзи билан кўришлари, иш улар ўйлаб юргандек эмаслиги. Яъни улар учун осмондан бир дарвоза очилса-ю, улар унга кўтарилсалар ва: «Шаксиз, бизларнинг кўзларимиз богланиб крлди, балки бизлар сеҳрланиб қолган қавмдирмиз»,(«Борди-ю, уларга осмондан бир дарвоза очиб қўйсагу, ундан (осмонга) кўтарила бошласалар ҳам, «шаксиз, бизларнинг кўзларимиз боғланиб қолди, балки бизлар сеҳрланиб қолган қавмдирмиз», деган бўлур эдилар» (Ҳижр сураси, 14-15-оятлар).) десалар. Аллоҳ таоло: «Уларнинг кўзларидан сеҳр кўтарилади ва улар дўзахни ишонч кўзи билан кўрадилар», - дейди.
[8]. Сўнгра ана ўша кунда (қиёматда), албатта, (сизларга ато этилган барча) неъматлар тўғрисида сўроқ қилинурсиз!
Ушбу оят ўзининг зоҳирий маъносига кўра кофирлар дўзахга кирганларидан сўнг сўроқ қилинишларини тақозо қилади. Чунки У Зот кофирларнинг дўзахга киришларини баён қилганидан кейин: «Сўнгра албатта, сўроқ қилинурсиз!» - деган. Бундан аён бўладики, у (сўроқ қилиниш) ўша вақтда бўлади. Агар шундай бўлса, бу сўроқ қилиш азоб-уқубатга ҳақли бўлганликларини уларнинг ўзларига эътироф эттириш ўрнида бўлади. Чунки уларнинг наздида ҳам, бир киши ўзига берилган бирор неъматнинг шукрини адо қилмаган бўлса, азоб ва уқубатга ҳақли бўлар эди. Аллоҳ таоло азобга ҳақли эканликларини уларга эътироф эттириш учун ўзларига берилган неъматнинг шукри ҳақида уларни ўша вақтда сўроққа тутади. Бу иш (сўроқ қилиш) ҳисоб-китоб вақтида бўлиши ҳам мум-кин. Чунки Аллоҳ таоло: «Ўша кунда» деган, ундан олдин ёки кейин демаган, аксинча, умумий қилиб («ўша кунда» деб) айтган. Шундай экан, унга мувофиқ амал қилинади.
Агар сўроққа тутилишнинг сабаби мўминларга ҳам, кофирларга ҳам каратиладиган бўлса, мўминларнинг сўроққа тутилишларига сабаб уларнинг амаллари ўзларига берилган неъматнинг шукрини мукаммал тарзда адо қилиш даражасига етмаганини эслатиб қўйишдир. Шунингдек, (бу сўроқ) Аллох таоло уларга марҳамат кўрсатганини, уларни афв этганини, қилган хайрли ишлари шу даражага етгани учун эмас, балки Унинг фазлу карами билан улар Аллоҳнинг раҳматига сазовор бўлганликларини билиб қўйишлари учун ҳамдир.
Агар (сўроқ қилиш фақат) кофирларга оид бўлса, демак, бу Аллоҳ инъом этган неъматларнинг шукрини қилмаганлари боис Унинг азобига ҳақли бўлганликларини эътироф эттириш (маъносида)дир.
«Сўнгра ана ўша кунда, албатта, неъматлар тўғрисида сўроқ қилинурсиз!» оятида (назарда тутилган) сўроқ кофирларга тегишли бўлса, улар Аллоҳ таолога имон келтирмаганликлари, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга олиб келган нарсалар ва булардан бошқа неъматлар ҳақида сўроқ қилинадилар.
Агар сўроқ мўминларга тегишли бўлса, бас, у емак, ичмак. кийим-кечак ва ҳоказолар каби (имондан) бошқа неъматлар хусусида бўлади. Тўгрисини Аллоҳ билувчироқдир

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. Қасамёд этаман пишқириб чопадиган,
Али каррамаллоҳу важҳаҳу (Каррамаллоҳу важҳаҳу: уни Аллоҳ улуғласин!) ва Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумо:
(Оятдаги [ал-одиёт]дан мурод) туялардир»,(Ибн Жарир, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим Аъмаш орқали Иброҳим розияллоҳу анҳудан ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 652-бет.) - деган.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ва ундан бошқа тафсир
аҳллари: «Улар    [ал-одиёт]дан мурод) отлардир»(Ибн Жарир, Ибн Абу Ҳотим, Ибн Анборий («ал-Масоҳиф»да), Ҳоким  (саҳиҳ деган), Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Уша манба.) - дейишган. Бироқ Алий розияллоҳу анҳу: «Бу Бадр кунидаги (отларнинг ҳолати)дир», - деган.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо эса: «Бу ҳаж вақтидаги (ҳолат ҳақида)дир»,(Ибн Жарир, Абд ибн Ҳумайд ривоят қилган. Ўша манба.) - деган.
«(Оятдаги [ал-одиёт]дан мурод) отлардир», - деган
муфассирлар шундай дейдилар: «Отларнинг пишқириб чопиши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жўнатган, аммо дараги у зотга кеч қолган бир сарийя (Сарийя: 5-10 тадан 300-400 тагача жангчидан тузилган ҳарбий бўлинма. «Ал-қомус», 516-бет.) ҳақидадир. Ушанда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундан қаттиқ ғамга ботганларида Жаброил алайҳиссалом (мазкур сурада) зикр қилингани ва сифатланганидек қилиб, улар ҳақидаги хабарни олиб тушган. Натижада бу хабардан мўминлар хурсанд бўлганлар».
Агар (мазкур ҳолат) Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтганидек, сарийя ва отлар ҳақида бўлса,(Баззор, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим, Дорақутний, Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 652-бет.) Аллоҳ таолонинг у билан нега қасам ичаётганини бир неча хил талқин қилиш мумкин:
Биринчиси, у ғайбга тегишли илмлар жумласидандир. Чунки уларнинг (Расулуллоҳ алайҳиссалом жўнатган сарийянинг) ҳолатлари ва отлар билан боғлиқ сифатларни фақатгина осмондан бўладиган ваҳий ёки шу нарсанинг (бевосита) шоҳиди бўлган киши орқали билиш мумкин. Ҳеч бир шоҳид уларнинг олдида бўлмагани ҳолда Расулуллоҳ алайҳиссалом улар ҳақида хабар берганлар, сўнгра ўша сарийя у зот алайҳиссалом хабар берган тарзда уларнинг олдиларида намоён бўлган. Мусулмонлар бу орқали Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳнинг Расули эканини, у зот бу хабардан Аллоҳ таоло тарафидан нозил қилинган ваҳий орқали бохабар бўлганликларини билиб олганлар. Бу - пайғамбарликнинг энг катта мўъжизаларидан биридир.
Иккинчиси, (мазкур оятда) зикр қилинганидек, Аллоҳ таоло отларнинг кучлилиги, тезкорлиги ҳамда нигоҳларининг ўткирлиги билан қасам ичган бўлиши мумкин. Чунки отлар ой чиқмаган қоронғу ва нурсиз кечада чопадиган бўлса, тез чопган-лари учун туёқлари билан урган тошлардан ўт чиқади. Инсон бундай пайтда тепаликка кўтарилиши ёки ундан тушиши у ёқда турсин, текис жойда ҳам чопишга қурби етмайди. Шунингдек, тезкор ёки ўртача чопган вақтларида чанг қўзғатишлари билан ҳам (қасам ичган бўлиши мумкин).
Ёки мусулмонлар душман энг бехабар бўлган бир вақт-тонгда уларнинг устига бостириб боришдан кўзлаган мақсадларига эришганлари ва муродларига етганликларини зикр қилган.
Сўнгра оятдаги    [ал-одиёт] билан ҳамда унинг васфи бўлмиш (суранинг давомида) зикр қилинган    [ал-мурийат] ва бошқалар билан қасам ичилишида учта хушхабар мавжуд:
Биринчиси, уларга ҳеч нарса бўлмаган.
Иккинчиси, ҳужум душманларга қарши бўлган.
Учинчиси, улар ўртача тезликда чопганлар.
Улар(оятдаги[ал-одиёт])дан мурод, туялардир, бу
ҳолат ҳаж вақтида бўлади, деган уламолар уларнинг тезкор юришларини, қоронғу кечаларда водийлар бўйлаб тепаликка кўтарилиш ва пастликка тушиш асносида жадаллик билан чопишларини (қасам ичилишга сабаб сифатида) зикр қилганлар.
[2]. (чопганда туёқларидан) чақмоқ чақнатадиган,
Сўнгра юқоридаги мазкур таъвилга кўра [фалмурияти қодҳан] ояти «Юриши ва чопиши тез бўлгани учун тошни тошга уриб, ундан ўт чиқарадиган туялар», деган маънони англатади. Отларда эса, юқорида айтиб ўтганимиздек, туёқларининг кучли зарбаси назарда тутилган бўлади.
[3]. тонг пайтида (ёв сари) бостириб борадиган,
Юқоридаги таъвилга кўра, баъзи муфассирлар (бу оят би-лан): «Тонг пайти уруш бўладиган ўша жойлар ва водийларга қўниб, жойлашишлари назарда тутилган», - деганлар.
Тонг пайтида уларнинг уруш майдонлари ва водийлардан чиқиб келишлари (назарда тутилаётган) бўлиши ҳақиқатга яқинроқдир. Чунки тонг пайти у ерлардан чиқиб, ортга қайтиш вақтидир, у ерда туриб қолиш вақти эмас.
Ёхуд ўша пайтда уларни душманлар ва мусулмонларга ёмонликни ният қилган (бошқа) кимсалар қарши олганларида ёв сари бостириб борувчи отлар уларга қарши ҳужумга ўтгани (назарда тутилган) бўлиши мумкин.
Агар ўша ерда бирор душман бор бўлса:
[4]. бас, ўша пайтда (ортида) чанг қолдирадиган,
[5]. шу (чанг) билан (душман) жамоасининг ўртасига кириб борадиган (от)лар биланки,
Юқоридаги таъвилга кўра,(Яъни «Оятдаги [ал-одиёт]дан мурод, туялардир», деган таъвилга кўра.) (ушбу оятда зикр қилинган «жамоа»дан мурод) ҳаж вақтидаги ўша таниш жамоадир. «Юқоридаги оят отлар ҳақидадир», - деган уламолар(нинг таъвилларига кўра) отлар душман жамоасининг ўртасига кириб бориши (назарда тутилган) бўлади.
[6]. ҳақиқатан, (кофир бўлган) инсон Парвардигори (ато этган неъматлар)га ношукрдир!
Сўнгра (юқоридаги оятларда) қасам ичилган нарса - бу [иннал инсаана ли Роббиҳи лаканувд] оятидир. Яъни инсон ўз Раббисининг неъматларига ўта ношукр бўлиб, уларнинг шукрини қилмайди. Унинг ношукрлиги ҳаётида бошига тушган мусибатлар ва ўзига етган қийинчиликларни доим гапириб юриши, аммо Аллоҳ таоло ўзига инъом этган неъматларни унутиб қўйиши ҳамда шу неъматлардан бир лаҳзага бўлсин айро тушмайман, деб гумон қилишидир. Шунинг учун ҳам Ҳасан (Басрий): [ал-кануд] - мусибатларини санаб, неъматларни унутадиган кимсадир»,(Ибн Жарир, Саъид ибн Мансур, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим, Байҳақий («Аш-Шуъаб»ида) ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 654-бет.) - деган. Баъзи манбаларда: [ал-кануд] инфоқ қилишда хасислик қиладиган бахил ва зиқна одамдир»,(Бу гапни Ҳасан Басрий ва Қатода розияллоҳу анҳумодан Байҳақий ўзининг «Шуъабул имон» номли асарида ривоят қилган. Уша манба.) дейилган.
(Оятнинг зоҳирига мувофиқ аслида) ҳар бир инсон зикр қилинганидек (ношукр) бўлиши керак бўлиб чиқади. Бироқ мўмин банда Аллоҳ таоло берган неъматларнинг шукрини қилиш-га уринади, бу иш учун бор куч-ғайратини ишга солади. Бошига тушган мусибатларга сабр қилади. Бу оят ҳам қуйидаги оятлар кабидир:    [иннал инсаана хулиқо ҳалуъаа],(«Дарҳақиқат, инсон бетоқат қилиб яратилгандир». (Маъориж сураси, 19-оят).)
[хулиқол инсану мин ъажал].(«(Ҳақиқатан) инсон шошқалоқ қилиб яратилгандир». (Анбиё сураси, 37-оят).) Бу - барча инсонлардир. Сўнгра «намозхонлар»ни,(«Фақат намозхонлар бундан мустасно». (Маъориж сураси, 22-оят).) яъни мўминларни уларнинг ичидан ажратиб олди.
Бинобарин,    [иннал инсаана ли Роббиҳи лакануд] ояти) қуйидаги маънони ифодалайди: «Ҳар бир инсон ана шунақа табиат ва хилқат билан (шошқалоқ ва ношукр қилиб) яратилган. Аммо мўмин банда ўзи яратилган ўша табиатдан чиқиб кетиш ва уни ўзгартириш учун ўз жонини машаққатга қўяди. Бу худди йиртқичлар ва бошқа ҳайвонлар кабидирки, улар табиатан инсонлардан ётсираб, улардан қочадиган қилиб яратилган. Аммо қўлга ўргатиш билан улар ҳам инсонларнинг олдиларида жойлашиб оладиган, чақирсалар, олдиларига борадиган бўлиб қоладилар».
[7]. Яна у бунга (ношукр эканига ўзи) гувохдир.
Баъзи уламолар айтадиларки, ўша инсон бу дунёда қилиб ўтган амалларининг барчасига охиратда, албатта, гувохдир. Яъни «Балки (у кунда) инсон (аъзолари) ўзининг зарарига гувоҳлик берувчидир»(Қиёмат сураси, 14-оят.) оятида келгани каби ўша нарсанинг (ўз амалларининг) шоҳиди бўлади ва билиб олади.
Айрим муфассирлар:    [ва иннаҳу], яъни ўша инсон бахиллиги ва инфоқ қилишдан воз кечгани учун [лашаҳийд], яъни мол-давлатини сақлаш ҳамда ҳисоб-китоб қилишда бошқаларга ишонмасдан ўзи бош-қош бўлади», деб маъно берганлар.
Яна айрим муфассирлар эса: [ва иннаҳу], яъни Аллоҳ таоло [ъалаа заалика лашаҳийд], яъни бохабар
зот бўлиб, «...на кичик ва на катта (гуноҳни) ҳолдирмай, барчасини ҳисоблаб қўйибди»(«(Сўнгра ҳар бир кишининг) номаи аъмоли (ўз қўлига) қўйилур. Бас, гуноҳкорларнинг унда (битилган) нарсалардан даҳшатга тушиб: «Ҳолимизга вой! Бу қандай китобки, на кичик ва на катта (гуноҳни) қолдирмай, барчасини ҳисоблаб қўйибди?» дейишларини кўрурсиз. (Улар) қилган (барча) амалларни нақд ҳолда топурлар. Раббингиз ҳеч кимга зулм қилмас» (Каҳф сураси, 49-оят).) оятида келгани каби уни ҳисобга олиб сақлаб қўяди», - деганлар.
[8]. Яна у мол-дунё муҳаббатига жуда қаттиқ (берилувчи)дир.
Яъни ўша инсон мол-дунёга ҳаддан ташқари ўчдир. Аллоҳ таоло инсоннинг бахиллигини, мол-дунё масаласида хасислигини зикр қилар экан, уни хайр-эҳсон қилмади ва саховат билан сарфламади, демоқда. Тепада айтиб ўтганимиздек, бу ҳар қандай инсоннинг табиатида бор нарсадир. Бироқ мўмин банда ўзининг табиатида бор нарсани машаққат чекиш орқали чиқариб ташлашга уринади. Кучи етганича хайр-эҳсон қилади. Бу ўринда зикр қилинган «муҳаббат»дан мурод, афзал кўришни ёқтириш бўлиб, ўзини ўзгалардан афзал кўради, деган маънодадир.
[9]. Ахир, у билмайдими, (қиёмат қойим бўлиб), қабрдагилар (тирилтирилиб) чиқарилганида,
[10]. ва диллардаги сирлар ошкор қилинганида
У зот - яна ҳам Аллоҳ билувчироқ - шундай демокда: «Ахир инсон ўз Раббисининг қудрати ва ҳукмронлиги, уни йўқдан бор қилишдаги ҳикматини ҳамда қабрлардаги нарсаларни (ўликларни) чиқариб олиб, ҳаётга қайтаришини билмайдими?!» Ёки [афалаа яъламу] ибораси «қабрдагилар (тирилтири-либ) чиқарилганида ва диллардаги сирлар ошкор қилинганида билади», деган маънода бўлади.
Сва ҳуссила маа фис судур]. Аллоҳ таоло шундай демоқда: «Ахир у (ўз Раббиси) дилдаги нарсани (сирларни) ажратиб, уни ошкор қилиб кўрсатишини, шунингдек, (сирларни) унда ажратилмаган ва ошкор қилинмаган ҳолда қолдирмаслигини, аксинча уни ошкор қилиб, ажратиб беришини ҳам билмайдими?!» «Сирлар фош қилинадиган (қиёмат) куни»(Ториқ сураси, 9-оят.) ояти бунга мисолдир. [ва ҳуссила маа фис судур] оятида шу нарсага далолат борки, амалларнинг содир бўлиши ва холислиги, улар учун савоб ёки жазо берилиши қалблар ҳамда ниятлар сабаблидир, амалларнинг ўзи туфайли эмас. Зеро, У зот: «Ва диллардаги сирлар ошкор қилинганида», - деган.
[11]. ана ўша кунда, албатта, Парвардигорлари улардан (қилиб ўтган ишларидан) хабардор-ку!
Яъни ана ўша кунда, албатта, уларнинг Парвардигорлари дунёда улар қилиб ўтган ишлардан хабардордир.
Сўнгра У ўша нарсани (уларнинг қилиб ўтган ишларини) билишидан келиб чиқиб, уларни ҳисобга тутади ва уларни жазолайди (ёки мукофотлайди). Луғатшунос олимлар, хусусан, Абу Авсажа шундай деган: [добҳан]: [ад-добҳу] - кўкракдаги товушдир.
(Унинг феъл шакли) [добиҳа, ядбаҳу], (ўзаги) [добҳан], фоили (аниқлик нисбатидаги сифатдоши) [добиҳун] дир.
[Фа асарна биҳи нақъан],(Шу суранинг 4-ояти.) яъни «туёқлари билан чанг кўтарган». [ан-нақъу] чанг, гард маъносида, [ан-нуқуъ] эса унинг кўплигидир.
[Фа васатна](Шу суранинг 5-ояти.) ибораси [ат-тавассут]дан олинган бўлиб, «ўртада бўлдилар», [кануд](Шу суранинг 6-ояти.) лафзи «жуда ношукр», [ҳуссила] калимаси «синалмоқ, имтиҳон қилинмоқ», дегани бўлиб, «синаб кўрдим», деган маънода [ҳассолту] деб айтилади.
Муфассирлардан баъзилари, хусусан, Қутабий шундай деган: [вал-одиёти] отлардир. [ад-добҳу] чопаёт-ган вақтдаги отларнинг бўғзидан чиқадиган товушдир.
Баъзи бир манбаларда: [ад-добҳу] ва [ад-добъу] юришда бир хил (ҳолат)дир. «Туя оёқларини чўзиб югурди», деган маънода    [добаҳатин нақоту] ва [добаъатин нақоту] деб айтилади.
(Шу суранинг 10-ояти) [фалмурияти](Шу суранинг 2-ояти.) ибораси «Туёқлари билан ўт чақнатадиган (отлар)», деган маънони англатади. [ал-ардул кануд] ҳеч нарса унмайдиган ер маъносидадир. [буъсиро](Шу суранинг 9-ояти.) калимаси «остин-устун қилиб ағдарди», деган маънодадир.
[ва ҳуссила маа фис судур] ояти «Дилларнинг ичидаги яхшилик ва ёмонликнинг, шак-шубҳа ва аниқ имон-нинг ўртаси ажратилса», - деган маънони англатади. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!