Ричард Докинз — Британиялик биолог, эволюция назарияси тарафдори ва танқидий атеист сифатида танилган жаҳон миқёсидаги интеллектуал шахслардан биридир. Унинг “Иллюзияи Худо” (The God Delusion, 2006) асари дунёдаги диндорлар ва диншунослар ўртасида кескин баҳсларга сабаб бўлди. Асарда у илоҳий борлиқни “инсон фантазияси”, диний эътиқодларни эса “оғир ментал иллат” сифатида баҳолайди. Ушбу мақолада Ричард Докинзнинг фалсафий қарашлари, унинг диний ғояларга қарши позицияси ва бу ҳолат уни нега “бузғунчи” деб баҳолашга асос бўлиши мумкинлиги илмий нуқтаи назардан таҳлил этилади.
1. Докинзнинг илмий ва фалсафий асослари
Докинз эволюция назариясининг (Чарлз Дарвиннинг) ғоят илғор ҳимоячиси бўлиб, инсоннинг пайдо бўлиши, ахлоқ ва маданиятнинг шаклланишини мутлақ табиий сабаблар билан изоҳлайди. Унинг “Эгоистик ген” (The Selfish Gene) асарида ҳаёт фақат генетик репродукциянинг бир формаси сифатида тушунтирилади. Бу қарашга кўра, инсондаги диний ҳис ва эътиқод ҳам фақат генлар йўли билан шаклланган эволюцион механизмдир.
Бу ёндашув метафизик, маънавий ва ваҳийга асосланган динлар концепциясига бутунлай зид ҳисобланади. Шу боис, унинг асосий тезислари нафақат диндорлар, балки илмий фалсафада ҳам рад этилган оқимлар томонидан танқидга учрайди.
2. Динга қарши танқидми ёки маънавий бузғунчилик?
Докинз динни фақат ақл ва тажриба нуқтаи назаридан баҳолайди. Унинг фикрича, дин:
•    ақлий инқироз манбаи;
•    илмий тафаккурга тўсиқ;
•    ёшлар қалбига "зўравон ва иррационал" ғояларни сингдиради;
•    тарихдаги жанглар, террор ва зулмнинг асосий манбаси бўлган.
Бундай умумлашма ва радикал қарашлар кўплаб мусулмон, насроний ва ҳатто секуляр олимлар томонидан “интеллектуал шовинизм”, “маданий бузғунчилик” сифатида баҳоланади. Чунки Докинз динни илмга муқобил тушунча сифатида эмас, балки уни инкор этиш лозим бўлган "касаллик" сифатида талқин қилади.
3. Маънавият ва инсонийлик нуқтаи назаридан баҳолаш
Докинзнинг қаршилари (улар орасида диний уламолар, фалсафачилар ва ҳатто айрим атеистлар ҳам бор) таъкидлашича:
•    У инсон маънавиятининг илоҳий асосини инкор қилган ҳолда, ахлоқни субъектив ва табиий жараёнга айлантиради.
•    Бу эса қадриятлар парокандалигига, нигилизмга ва маънавий вакуумга олиб келиши мумкин.
•    Илм-диний мувозанатга эмас, динсизликни илмий дунёқараш сифатида тарқатишни "миссионерлик" шаклида юргизади.
Баъзи олимлар, жумладан А. Сеййид Ҳусайн Наср, Ювал Ноа Ҳарари ва Жон Леннокс кабилар, Докинзнинг диниятга бўлган муносабатини “секуляр фундаментализм” деб атайди.
Ричард Докинз — бугунги кундаги энг машҳур илмий атеистлардан бири бўлиб, у дин ва илоҳий қадриятларга қарши радикал танқидлари билан танилган. Унинг назариялари фақат эволюцион биология ва материализм доирасида тушунтиришга уриниб, инсоний ахлоқ, маънавият ва метафизик борлиқни рад этади. Шу боис, унинг қарашлари фақат “танқидий илм” эмас, балки инсоният маънавий меросига қарши мафкуравий бузғунчилик сифатида ҳам баҳоланиши мумкин.
Ричард Докинзнинг ғоялари — айниқса унинг илмий атеизм, эволюцион биология ва динга танқидий муносабати — сўнгги йилларда турли соҳа ва мутахассислар томонидан жиддий танқид ва инқироз нуқтаи назаридан баҳоланмоқда. 
 Ғоявий умумлашма ва радикал атеизм танқиди
Докинзнинг “Иллюзияи Худо” (The God Delusion) асарида у динни фақат ёмонлик манбаи, иррационал ва ақлга зид деб баҳолайди. Аммо:
•    Жон Леннокс, Альвин Плантинга, Тимоти Келлер каби фалсафачилар ва илм аҳли бундай умумлашма ва радикал атеизмни "фантом" деб атай бошлади.
•    Улар таъкидлашича, дин фақат суеверие ёки зўравонлик эмас, балки инсоният маънавияти, ахлоқ ва ижтимоий барқарорликнинг манбаи бўлиб хизмат қилган.
•    Атеизмнинг ўзи ҳам “ақлий эътиқод” бўлиб қолиши мумкин ва у мутлақ ҳақиқат сифатида кўрсатилиши — янги дағалликка олиб келмоқда.
Эволюция назарияси — биологик ҳақиқат, лекин маънавий тотализм эмас
Докинз “Эгоистик ген” назариясида ҳаётни фақат генлар кураши ва биологик репродукция доирасида тушунтиради. Аммо:
•    Бу ёндашув инсон маънавияти, фидокорлик, руҳий изтироб ва бадиий интуицияни етарли даражада изоҳлаб бера олмайди.
•    Стивен Гулд, Фрэнсис Коллинз ва бошқа биологлар таъкидлашича, нафақат генлар, балки муҳит, маданият, ақлий фаолият ва онг ҳам инсоннинг ривожида муҳим ўрин тутади.
•    Докинзнинг редукционизми инсоннинг кўп қиррали табиатига тўлиқ жавоб бермайди.
 Фалсафий нуқсонлар: маънавий вакуум ва нигилизмга олиб бориш
•    Докинз инсон ахлоқини табиий танлов ва муҳитга боғлайди. Бу эса ахлоқни субъектив ва шартли тушунчага айлантиради.
•    Натижада, ахлоқий мутлақлар, инсоний қадриятлар (ҳаёт муқаддаслиги, адолат, инсонийлик) тушунчаси емиралади.
•    Бу фалсафий нуқтаи назардан ахлоқий нигилизм ва маънавий инқирозга олиб келиши мумкин.
Ижтимоий ва сиёсий таъсирнинг пасайиши
•    2000-йилларда "New Atheism" (Янги атеизм) ҳаракати жуда машҳур бўлган эди (Докинз, Кристофер Хитченс, Сэм Харрис ва бошқалар).
•    Аммо 2020-йилларга келиб бу ҳаракат ижтимоий таъсирини йўқота бошлади, чунки:
o    У фақат рад қилиш, мазаммат қилиш асосида қурилган эди;
o    Ижобий жамият модели ёки маънавий дунёқараш таклиф қилолмади;
o    Янги муаммолар (маънавий бўшлиқ, маъносизлик, индивидуализм) ечимисиз қолди.
Ричард Докинзнинг ғоялари биология ва материалистик илмий нуқтаи назардан муайян ҳақиқатлардан дарак берса-да, инсон маънавияти, ахлоқ, метафизика ва руҳий ҳаётни тушунтиришда тўлиқ ва мукаммал эмас. Шу боис, у илмий эмас, балки фалсафий ва маънавий нуқтаи назардан жиддий танқидларга учрамоқда.

Абу Муслим (профессор)